Γράφει η Γκόλφω Λιαμάκη
Ίσως έχεις δει ή θυμάσαι ένα παιδικό παιχνίδι που ονομάζεται κινέζικη παγίδα για τα δάχτυλα (chinese finger trap). Είναι ένας πλεγμένος κύλινδρος από μπαμπού ή χαρτί. Τοποθετείς τους δύο δείκτες του χεριού σου στις δύο αντίθετες εισόδους του κυλίνδρου και, μόλις προσπαθήσεις να τους τραβήξεις προς τα έξω, η παγίδα σφίγγει γύρω από τα δάχτυλά σου. Όσο περισσότερο τραβάς για να τα ελευθερώσεις, τόσο πιο σφιχτά σε κρατάει. Ο μόνος τρόπος να απελευθερωθείς είναι να κάνεις κάτι αντίθετο με το ένστικτο: να χαλαρώσεις και να σπρώξεις τα δάχτυλά σου προς τα μέσα. Μόνο τότε η πλέξη χαλαρώνει και τα δάχτυλα απελευθερώνονται.
Αυτή η απλή, παιχνιδιάρικη παγίδα περιγράφει τέλεια τη λειτουργία και τον φαύλο κύκλο της Ιδεοψυχαναγκαστικής Διαταραχής (ΙΨΔ).
Όσο ανακουφίζεσαι, τόσο παγιδεύεσαι
Η ΙΨΔ δεν είναι θέμα εμμονής με την τάξη ή αγάπης για την καθαριότητα, όπως πολλοί λανθασμένα πιστεύουν. Είναι ένας εσωτερικός φαύλος κύκλος στον οποίο εγκλωβίζονται οι πάσχοντες. Ξεκινά με μια ανεπιθύμητη σκέψη ή εικόνα — κάτι που προκαλεί έντονο φόβο, αμφιβολία, ενοχή ή ντροπή. Το άτομο αισθάνεται πως πρέπει να ξεφύγει από έναν υποκειμενικό κίνδυνο και προσπαθεί να το κάνει μέσω της αποφυγής ή/και των καταναγκασμών.
Αυτές οι πράξεις έχουν έναν κοινό σκοπό: να προσφέρουν ασφάλεια, κρατώντας το άτομο μακριά από την υποκειμενική απειλή. Όμως, όπως και στην κινεζικη παγίδα, όσο πιο έντονα προσπαθεί κανείς να ξεφύγει από αυτόν τον υποτιθέμενο κίνδυνο, τόσο περισσότερο εγκλωβίζεται. Κάθε φορά που συμβαίνει αυτό, ο εγκέφαλος “μαθαίνει” πως η σκέψη ή εικόνα ήταν απειλητική και η ανακούφιση αναγκαία. Έτσι, την επόμενη φορά, ο φόβος επιστρέφει δυνατότερος, και η ανάγκη για καταναγκασμό ακόμη πιο επιτακτική. Ο φαύλος κύκλος ενισχύεται και η παγίδα σφίγγει. Το άτομο παγιδεύεται όλο και βαθύτερα στη διαταραχή.
Φυσιολογική αντίδραση σε έναν υποκειμενικό κίνδυνο
Η ΙΨΔ ενεργοποιεί το σύστημα μάχης ή φυγής (fight or flight response), δηλαδή τον μηχανισμό του οργανισμού που κινητοποιείται όταν ανιχνεύει απειλή. Το σώμα και ο νους προετοιμάζονται να αντιδράσουν άμεσα για να προστατευτούν. Έτσι, το άτομο με ΙΨΔ στην πραγματικότητα δεν κάνει κάτι παράλογο όταν προσπαθεί να εξασφαλίσει ασφάλεια μέσω των καταναγκασμών ή/και της αποφυγής. Αντιθέτως, ακολουθεί ένα βαθιά ανθρώπινο, ενστικτώδες μονοπάτι — αυτό της απομάκρυνσης από τον κίνδυνο.
Το πρόβλημα στην ΙΨΔ είναι ότι δεν υπάρχει πάντα μια πραγματική εξωτερική απειλή — τουλάχιστον όχι στον βαθμό και στην ένταση που βιώνεται από τον πάσχοντα. Το σύστημα μάχης ή φυγής ενεργοποιείται απέναντι σε μια υποκειμενική απειλή, δηλαδή σε κάτι που μοιάζει απειλητικό, ακόμη κι αν στην πραγματικότητα δεν είναι. Και παρότι ο πάσχων αντιδρά φυσιολογικά, με βάση το ένστικτο προστασίας, απέναντι σε αυτό που βιώνει ως απειλή, καταλήγει να παγιδεύεται στον φαύλο κύκλο της διαταραχής.
Η λύση: Όχι τραβώντας, αλλά χαλαρώνοντας
Η θεραπεία που έχει αποδειχθεί αποτελεσματική για την ΙΨΔ — η Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία με Έκθεση με Παρεμπόδιση της Αντίδρασης (ΕμΠΑ) — βασίζεται ακριβώς σε αυτό το αντίστροφο βήμα: Όπως με την κινέζικη παγίδα, πρέπει να πας κόντρα στο ένστικτο. Δεν τραβάς. Δεν υποκύπτεις στην άμεση ανακούφιση προσπαθώντας να διαφύγεις τον υποτιθέμενο κίνδυνο. Μένεις με το άγχος, χωρίς να αποφεύγεις ή να κάνεις καταναγκασμούς. Μαθαίνεις να ζεις χωρίς να είσαι απολύτως σίγουρος. Μαθαίνεις να συνυπάρχεις με την αβεβαιότητα — όσο άβολη κι αν είναι.
Δεν είναι εύκολο. Πηγαίνει ενάντια σε ένα θεμελιώδες ανθρώπινο ένστικτο: την ανάγκη για ασφάλεια και βεβαιότητα. Χρειάζεται θάρρος, εξειδικευμένη καθοδήγηση και υπομονή. Και σιγά-σιγά, η παγίδα χαλαρώνει. Η ΙΨΔ μπορεί να μοιάζει με μια παγίδα χωρίς τέλος, όμως υπάρχει διέξοδος. Η πραγματική ανακούφιση δεν έρχεται μέσα από περισσότερους ελέγχους ή διαβεβαιώσεις, αλλά από την αποδοχή της αβεβαιότητας και τη σταδιακή έκθεση σε ό,τι προκαλεί φόβο. Με την κατάλληλη καθοδήγηση, η παγίδα της ΙΨΔ μπορεί να σπάσει και η λειτουργικότητα να αποκατασταθεί.