Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή και Θρησκεία

Γράφει η Γκόλφω Λιαμάκη

Ορισμένες θρησκείες, όπως ο Χριστιανισμός, ο οποίος δίνει μεγάλη σημασία στην ατομική ηθική και στην αληθινή πίστη, δίνουν περισσότερη έμφαση στη σημασία των σκέψεων από ό,τι άλλες. Στον Χριστιανισμό, δηλαδή, η σχέση του πιστού με τον Θεό και η σωτηρία της ψυχής του έχει να κάνει περισσότερο με την πίστη του παρά με τις πράξεις του. Άλλες θρησκείες, όπως ο Ιουδαϊσμός, ο Ινδουισμός και το Ισλάμ, τονίζουν περισσότερο την πιστή τήρηση των θρησκευτικών παραδόσεων και των εθίμων συγκριτικά με την αληθινή πίστη. Στον Χριστιανισμό, όπου δίνεται μεγάλη έμφαση στη σημασία των σκέψεων και στην αληθινή πίστη, είναι αναμενόμενο να παρατηρούμε στους πάσχοντες με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή Σχετιζόμενη με την Ηθική και τη Θρησκεία (ΗΘ-ΙΨΔ)^[1] -μία συχνή αλλά σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό μορφή της διαταραχής- ιδεοληπτικές αμφιβολίες που εστιάζονται στην πίστη τους, στη σχέση τους με τον Θεό, και στο κατά πόσο οι σκέψεις τους είναι αμαρτωλές ή όχι. Σε ορισμένες άλλες θρησκείες, οι πάσχοντες με ΗΘ-ΙΨΔ είναι πιθανότερο να εστιάζουν στο κατά πόσο τηρούν πιστά ή όχι τους κανόνες και τις παραδόσεις που ορίζει η θρησκεία τους.

Αναπτύσσουν ωστόσο όλοι οι θρησκευόμενοι άνθρωποι ΗΘ-ΙΨΔ; Προφανώς όχι. Ενώ οι περισσότεροι υγιώς θρησκευόμενοι άνθρωποι στηρίζονται στην εμπιστοσύνη που νιώθουν μέσα τους για την πίστη τους, οι πάσχοντες με ΗΘ-ΙΨΔ αδυνατούν να εμπιστευθούν την πίστη τους αλλά χρειάζονται εγγυήσεις και αποδείξεις για αυτήν και για το κατά πόσο οι σκέψεις τους είναι ή δεν είναι ανήθικες. Έτσι, στους πάσχοντες με ΗΘ-ΙΨΔ, οι ανεπιθύμητες αλλά φυσιολογικές παρεισφρητικές  σκέψεις που όλοι οι άνθρωποι έχουμε, παρερμηνεύονται ως αμαρτωλές ή ανήθικες, με συνέπεια να βιώνουν έντονες ιδεοληπτικές αμφιβολίες, όπως:

• Μήπως έκανα κάποια αμαρτία κατά λάθος;
• Πιστεύω αληθινά στον Θεό;
• Πώς μπορώ να είμαι σίγουρη ότι δεν λατρεύω τον Σατανά;
• Θα πάω στον Παράδεισο όταν πεθάνω;
• Έχω προσευχηθεί αληθινά;
• Μήπως είμαι πολύ αλαζόνας;
• Ακολουθώ πιστά τους χριστιανικούς κανόνες και τα έθιμα;
• Μήπως προσεύχομαι στον Σατανά;

Για ποιο λόγο όμως οι πάσχοντες  με ΗΘ-ΙΨΔ δίνουν υπερβολική σημασία στις φυσιολογικές παρεισφρητικές σκέψεις; Δεν γνωρίζουμε ακόμη για ποιο λόγο ακριβώς συμβαίνει αυτό. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι γενικά τα άτομα με ΙΨΔ έχουν κάποιες λανθασμένες πεποιθήσεις σχετικά με τη σημασία των σκέψεων. Μία τέτοια λανθασμένη πεποίθηση είναι ότι η σκέψη ισούται ηθικά με την πράξη. Παρόλο που θεωρείται ότι για αυτές τις λανθασμένες πεποιθήσεις ευθύνονται πολλοί παράγοντες, ορισμένες θρησκείες, όπως ο Χριστιανισμός,  είναι πιθανόν ότι ενισχύουν τέτοιες πεποιθήσεις καθώς επιβάλουν στους πιστούς, μέσω σημαντικών προσώπων εξουσίας (π.χ., ιερείς), συγκεκριμένα ηθικά στάνταρ για τη σκέψη και τη συμπεριφορά, προκειμένου να αποφύγουν την αμαρτία και την θεϊκή τιμωρία. Υπάρχουν επίσης εδάφια στην Παλαιά Διαθήκη, τα οποία στηρίζουν την πεποίθηση ότι η σκέψη ισούται ηθικά με την πράξη και ότι θα πρέπει κανείς να ελέγχει τις σκέψεις του για να αποφύγει την αμαρτία και τη θεία τιμωρία (π.χ., «Όποιος είναι θυμωμένος με τον αδελφό του ή την αδελφή του είναι ένοχος για φόνο», «Όποιος κοιτάξει μια γυναίκα με λαγνεία έχει ήδη διαπράξει μοιχεία στην ψυχή του»). Στο σημείο αυτό θα ήθελα να σημειώσω ότι για την ΗΘ-ΙΨΔ  δεν ευθύνεται προφανώς ο Χριστιανισμός, όπως δεν ευθύνονται τα μικρόβια για τη μικροβιοφοβία, αλλά ο τρόπος που ο πάσχων με ΙΨΔ αντιλαμβάνεται, ερμηνεύει και αντιδρά στην εμπειρία του. Φαίνεται όμως ότι η υπερβολική προσκόλληση σε ορισμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις και πιστεύω μπορεί να καθιστά το άτομο πιο ευάλωτο να αναπτύξει λανθασμένες πεποιθήσεις που οδηγούν σε παρερμηνεία των φυσιολογικών παρεισφρητικών σκέψεων όπως συμβαίνει στην ΗΘ-ΙΨΔ. Όταν οι σκέψεις παρερμηνεύονται ως σημαντικές και πιθανώς αμαρτωλές, είναι επόμενο να θεωρούνται απειλητικές και να έρχονται στο προσκήνιο της προσοχής του πάσχοντα. Οι σκέψεις του (και η πιθανότητα της τιμωρίας του από τον Θεό) γίνονται το επίκεντρο της προσοχής του, οι «αμαρτωλές» σκέψεις πληθαίνουν και μαζί τους πληθαίνουν οι ενοχές και ο φόβος.  

Ένας άλλος παράγοντας που καθιστά τα άτομα με ΗΘ-ΙΨΔ πιο ευάλωτα στην παρερμηνεία των παρεισφρητικών τους σκέψεων είναι η χαμηλή ανοχή στην αβεβαιότητα^[2], η οποία χαρακτηρίζει εν γένει όλους τους πάσχοντες με ΙΨΔ. Όμως, τα περισσότερα ζητήματα πίστης και ηθικής χαρακτηρίζονται εξ ορισμού  από εγγενή αβεβαιότητα (π.χ., «Ο Θεός με αγαπάει;», «Πιστεύω αληθινά στον Θεό;») και δεν μπορούν να απαντηθούν με απόλυτη βεβαιότητα, γεγονός που προκαλεί στους πάσχοντες έντονη αμφιβολία και φόβο μήπως έχουν αμαρτήσει και υποστούν την τιμωρία του θεού.

Όπως συμβαίνει γενικά στην ΙΨΔ, οι πάσχοντες με ΗΘ-ΙΨΔ προκειμένου να μειώσουν τη δυσφορία τους προσπαθούν να ελέγξουν τις σκέψεις τους, να ερμηνεύσουν τη σημασία τους και είτε να τις διώξουν είτε να λάβουν δράση προκειμένου να αποφύγουν τις συνέπειες (π.χ., θεία τιμωρία). Έτσι επαναλαμβάνουν προσευχές πολλές φορές ή μέχρι να τις πουν «τέλεια ή αληθινά», ζητάνε καθησυχασμό και διαβεβαιώσεις από τους οικείους τους ή από ιερωμένους για την πίστη τους, προσπαθούν να μη σκέφτονται ή να διώχνουν τις «αμαρτωλές» σκέψεις, εξομολογούνται ή αποφεύγουν καταστάσεις ή αντικείμενα (π.χ., χώρους λατρείας ή θρησκευτικές εικόνες) προκειμένου να μη πυροδοτηθούν οι ιδεοληπτικές σκέψεις και οι αμφιβολίες. Όλες αυτές οι συμπεριφορές, οι οποίες ονομάζονται καταναγκασμοί, ακριβώς επειδή παρέχουν στους πάσχοντες προσωρινή ανακούφιση, ενισχύονται και εξελίσσονται με τον πάροδο του χρόνου καταλαμβάνοντας ολοένα και περισσότερο χρόνο και ενέργεια, με συνέπεια να επηρεάζουν σημαντικά την καθημερινότητά τους.  Επίσης, η αποφυγή και ο έλεγχος των ανεπιθύμητων σκέψεων επιφέρει το αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή την αύξησή τους, γεγονός που πολλαπλασιάζει τη δυσφορία και την αβεβαιότητά στους πάσχοντες. Τέλος, ακριβώς επειδή δεν είναι ποτέ δυνατόν να έχει κανείς απόλυτη βεβαιότητα για τα ζητήματα ηθικής (π.χ., «Πιστεύω αληθινά; Έχω αμαρτήσει; Θα πάω στην Κόλαση;»), ο έλεγχος και ο επανέλεγχος των σκέψεων και των πράξεων και η αναζήτηση καθησυχασμού και διαβεβαίωσης τροφοδοτούν και ενισχύουν τη λανθασμένη πεποίθηση της σημασίας των σκέψεων και την ανάγκη για απόλυτη βεβαιότητα.

^[1] Η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή σχετιζόμενη με την Ηθική και τη Θρησκεία (ΗΘ-ΙΨΔ) είναι μία μορφή της διαταραχής, η οποία χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα, ενοχές και αίσθημα φόβου που που επικεντρώνεται σε θέματα που αφορούν την ηθικότητα και τη θρησκεία.

^[2] Χαμηλή Ανοχή στην Αβεβαιότητα: η πεποίθηση ότι είναι αναγκαίο να είναι κανείς απολύτως βέβαιος.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία: 

Abramowitz, J.S & Jacoby, R.J. (2014). Scrupulosity: A cognitive-behavioral analysis and implications for treatment. Journal of Obsessive-Compulsive and Related Disorders, 3, 140-149